María de Jesús Martínez Pérez y Adelaida López Gutiérrez. Licenciatura cha’añ Lengua y Cultura. 6º semestre

Mi yälo’ jiñi bajche’ tyok’el kwets’la majle jiñi xwäläk–ok jiñäch: ja’ ch’ujulbä, yik’oty juñts’ijty xlembal, bararaja’, dadoj, yuty tye’ yik’oty k’eloñij chebä lu añix lakcha’añ iliyi tyi xiñil abälel mi lakpityañ jiñi xwäläk-ok, cha’añ mi laktyemlajbä lakik’oty mi lakchaleñ alas lakik’oty jal mi lakajñel lakik’oty ya’i  mi ke ipäsbeñoñläj ibä bajche’ ñoj yilal mi’ lakäk’eñ ijap li lembal cha’añ mi keñ k’ixñañ chebä ta’ix k’ixña jiñi xwäläk-ok mi kajel tyi weñ uk’el bajche juñtyikil xbijtyal chejbä jiñi xwäläk-ok chejbä ta’ix isätyä’ ijol mi lakweñ säjpäñ mi asubeñ ma’ix mi chañ tyä’lajñety, che jiñi mi chaleñtyel resoj uxsujtyel jiñ abej Maria, uxsujtyel tyatylojoñ a’ñetybä tyi pañchañ yik’oty mi yälel li salmoj 91 che mejku bajche’ ili ma’ix me chaktyälañety. Ta’bä isubul jiñäch xRosaj del Carmen García García ijabilel 36 ch’oyol tyi’ Reforma, Municipio cha’añ Tacotalpa, Tabasco.

Yambä  bajche’ tyok’el kwets’la majle jiñi xwäläk-ok jiñäch cha’añ mi amejlel alok’el mi ajale’ ch’ip tyi ch’a’al paty ya’i mi achokbeñ tyi ch’a’al paty cha’añ li xwäläk-ok mi saty ibä, che mi asäklañ abijlel. Ta’bä isubul jiñäch ajEliseo Martínez Pérez ijabilel  42 ch’oyol tyi Campamento Mirador, Municipio cha’añ Sabanilla, Chiapas.

Yambäj li bajche’ tyok’el kwets’la majle jiñi xwäläk-ok jiñch’añ ke’ mi lakchaleñ tya’ tyi matye’el bajki añety, jiñi atya’ jiñi xwäläk-ok, michujkej tyi ik’ap mi k’añ cha’añ mi xibañ ijol, mi boñej tyi ijol, che’ mi asokñeñ iñatyibal, mi ñätyañ ke cha’añ mi ts’äkañ ibä, cha’añ li xwäläk-ok machbä ikäñal jatyetybä mi asäklañ abijlel, jiñ che’ ta’ix asokol ma’ix chonkol isaklañety, mi ajmelel tyi lok’el  mi atyaj abijlel. Ta’bä isubul jiñäch ajEliseo Martínez Pérez ijabilel 42 años ch’oyol tyi Campamento Mirador, Municipio cha’añ Sabanilla, Chiapas.

Yambäj li bajche’ tyok’el kwets’la majle jiñi xwäläk-ok jiñäch mi laklujsuktyisañ  chukij añ lakcha’añ, mi lakxoje’ tyi’ wäts’al, pats’, pislel, pixol, moral, mi ajluxoje’ wäts’al chaáñ mi amejlel tyi lok’el. Ta’bä isubul jiñäch ajEliseo Martínez Pérez ijabilel 42 ch’oyol tyi Campamento Mirador, Municipio cha’añ Sabanilla, Chiapas.

Yambä’ bajche’ me’ lakwets’la majle jiñi xwäläk-ok, jiñäch ch’añ ma’añ mi tyälañety yom mi amelej  ch’ujel, jiñ muk’bä iñatyaño wajali lakyumoj, mi lakpule’ lakñichim, yom mi amelej jiñi sacrifisiotyak, cha’añ mi ñäch’tyäyel, jiñi imich’, che muki ka’malel tyi chay bätye’el  che’ bä yokej awomjach majlel, yiñ  cha’añ mi mich’añ, che’ mi k’el ke jiñi bätye’el choñkolbä chukej cha’añ añuñsañ k’iñ, cha’añ ik’uxo awalobiloj, jiñi xwäläk-ok ma’añ mi ñijkañ ibä’, che’ yoke woñjach achuke’ cha’añ atsänsañ mi achokej kaytyäl, jiñmeku cha’añ bajki mi  sokej ajol, cha’añ mi sätyety, cha’añ mi yäk’eñety axotye, cha’añ mi akäñe ke petyel añbä tyi matye’el añ iyum.

Tyi yälä': Claudia Vázquez
Chumul tyi: Nueva Reforma, Tacotalpa, Tabasco.
Tyi imele’ xk’eljuñob: María de Jesús Martínez Pérez  
                       Adelaida López Gutiérrez
Licenciatura cha'añ Lengua y Cultura añob tyi 6º semestre

Tyi wäxakp’ejlel septiemprej tyi jabil 2017 jiñi ixik ik’abaj  xclaudia añ abi tyi yotyoty’ chokolbi ityo’isañ ich’ejew tyi kosinaj  ñaxañ che muxkej majlel tyi wäyel. Jiñ ta’ kaji iñäch’tyañ muk’bäj isu’ibä, chejbi bajche’ chonkol ipok kabäl p’ejtyal ta’ iñatyäl jiñi xClaudia ke ñop’uchumli ke pixiltyo’.

XClaudia ta’ majli iyojch’oñ tyi paty’ iyotyoty’ jiñi  iñup’uchumli cha’añ ik’el mi ts’abältyo jiñ ik’ajklel iyotyoty’ ma’ix bi mach  añ, jiñ iñup’uchumli wäyälo’ixbij.

Ya’i ta’ ochi tyi iyotyoty’ ta’ ibej ñäch’tyä’ chonkolbäj ipok ip’ejty weñ k’añbi ta’ kaji isu ibäk, ta’ ixbi kaji tyi bäk’eñ ta’ abi majli ip’ityisañ jiñi iñox al.

Ta’ isube’ jiñi iñox al ke ya tyi  yok ja’ chonkol isu’ibä p’ejtyak weñ k’ambäl, pej aJorge ma’añ abi chujku ta’ iyubil, jiñ ta’ isubel mi kaj jiñ iyum jiñi yok ja’ (xwäläk ok).

Xclaudia weñ ta’ix bi ochi ibäk’eñ ta’ abi pejkaj lakch’utyaty’ abi isube ¡kch’utyaty’ chukime ke yujtyel!

Ta’ixbi ikäyä iyubiñ jiñ mukbäj isu’ibä tyi sa’ hora ta’ abi kaji iñäch’tyañ jiñ yujkel weñ kälaxbi, ta’bi ichale oñel  ita’bi ityeche’ jiñ imajchiloj yik’oty iñop’uchumli’o.

Jiñ ta’ iyäk’e wokolix yälä’ jiñ xwälä’ ok o jiñ yuñ jiñ yokja’ cha’añ ta’ isubej yik’oty jiñ k’ambäl isu’ibä.

Ts’ijbal 1. Pätybil cha’añ xMaría de Jesús Martínez Pérez.

Jiñ junkojty alämuty’ mu’bä ik’uxbiñob yik’oty mu’bä ibäjñañob lakpi’ilob xch’olob kome weñ añ iñajtyibal. Jiñi xkuj mi ña’tyañ chuk mi kaj tyi ujtyeltyak yik’oty mi mejlel isub’ cha’añ tsajiloñla tyi laklumal. Mi yälob cha’añ che’ mi ik’otyel tyi uk’el jiñi xkuj tyi läk’ä otyoty’ añ abi majch mi kaj tyi k’amañ, mi kaj ityaj wokol o mu’ abi ikaj tyi chämel. Lakpi’ilob mu’ abi lok’el iyajñetsañob majlel jiñi xkuj che’ mi yubibeñob ik’ay tyajol abi mux abi itsäñtsañob, loloñjax abi mi melob yesomal jiñi wiñikob kome much abi yujtyeltyak jiñi wokoltyak.

Jiñi xkuj mi jkubiloñ tyi ak’lel o che’ tyi weñ säk’añ
El búho lo escuchamos en la noche o en la madrugada

Mi kbäjñalojoñ kome mach jkulik mi wä’ mi kaj yujtyel wokol
Nos provoca miedo porque no sabemos si el mensaje es para nuestra familia

Tyajoljach mi kbäktyesaloñ cha’añ mi majlel tyi yambä lumal
A veces solo lo espantamos para que se vaya a otro lugar

Joñoñ ma’añik mi ktsäñtsañ ame iwäyik lakpi’ilob
Yo no lo he matado porque puede ser el nahual de una persona

Ñaxambä xjulelob tyi pañimil mi yälob cha’añ jiñi lakyumob tyi meleyoñla yik’oty tyi p’oloyoñla tyi ixim, che’ mi yäl ja’el jiñi ñoxijuñ ta’bä its’ijbuyob xñaxañ xk’el juñob tyi Popol Vuh. Añ isujmlel kome wäle’ jiñ ixim ibäl lakñäk’, mi kuxtyesañoñla yik’oty mi ch’ejlesañoñla. Mi lakjape’ tyi sa’ yik’oty tyi ul. Mi lak’ux tyi wajtyañ, waj, k’omoch yik’oty tyi tamal. Añ kabäl ixim mu’bä imejlel tyi p’ojlel tyi laklumal. Añ kolembä, yik’oty ch’och’ok’bä. Añ chächäkbä, säsäkbä, k’änk´änbä yik’oty chäkchabä. Laktyaty ña’ob mi yälob cha’añ ma’añik mi mejlel lakyäsañ jiñi iximi kome muk’ob abä tyi uk’el che’ mi lakp’äsañ tyi lum yik’oty che’ mi lakbajña käybeñob iwuty’ tyi matye’el. Mi mach abi mu’ik lak’uxbiñ jiñi ixim mach abä mux ichäñ p’ojlel tyi lakcholel.

Ixim cha’añ xch’olob

Yejtyal bajlum

1. Wajali jiñi bajlum tsa’ iweñ bäjñayob xñaxañ chumtyälob  

2. lekojix abi mi lächob kolem tye’ yik’oty mu’ abi ijats’ob  

3. tyajoljax mi laktyajob tyi matye’el jiñi bajlumob

4. täx ilamtya jijtsayob xpaxyalob yik’oty täx lamtya puts’iyob

5. bajlumob mi k’otyelob itsäñtsañob yik’oty ik’uxob jiñi älak’älob

6. xpaxyalob mi päyob majlel its’i’ob cha’añ mi yajñetsañob

7. ajñe mi majlelob tyi tye’ cha’añ mi letselob tyi puts’elob

8. tsiltsilñayob jiñi alobob che’ mi ityajob bajlum tyi bajñalilob

9. mi yälob cha’añ mi ilajibeñob yuk’elob jiñi alobob

10. wäle’ wiñikob ma’añik mi tsäñtsañob bajlumob kome iwäyobix abi lakpi’ilob

Ajnikulas Arkux Lopes

1. Jiñi yum ja’.
2. Tyi ejiru San Mikel, imunisipi’olel Saltu Awa, tyi Chiapas, añ iyajlib ja’ käñbilbä bajche’ misolha. Wäle’, lekojix mi ik’otyel ijulatyañob jiñi lakpi’ilob tyilemobä tyi yañtyakbä pañimil. Jiñi ñaxañ xchumtyilob ta’bä ik’eleyob jiñi iyajlib ja’ mi yältyakob chukityak ta’ yälä’ jiñi yum ja’.
3. Tyi ik’ajel pañimil che’ lakpi’ilob xch’ol wol abi isäklañob ba’ mi imeltyakob ichol, tyi ñajtyi ubiyob abi cha’añ añ ja’, che’ weñ lujbobix yik’oty tyikiñobix ityi’, ta’ k’älä majli ik’elob, junyaj ma’añik tyi iña’tyayob cha’añ mi kaj ityajbeñob iyum ja’. Jiñibä ora ma’añik tyi ipäsä ibä bajche’ lakpi’il, mu’jach abi ik’äñ jiñi ik’, ja’al yik’oty lakmam cha’añ mi ichoktyak tyilel ity’añ.
4. Ta’bä iñaxa bä’ñayob alakpi’ilob jiñ abi ichañlel yik’oty atyoxja’ wolbä ilok’el tyi pam ja’, che’ jiñi ta’bi yubiyob jump’ej ty’añ:
5. ‘Kujil cha’añ jatyetyla chokbiletyla lok’el tyi lalumal yik’oty ma’añik ba’ mi lamejlel tyi kälel. Jiñ cha’añ mi käk’etyla ochel tyi kotyoty. Jiñi lakpi’ilob machbä muk’ik ichujutyesañ jiñi kotyoty joñoñ ma’añik mi kaj k’el tyi weñ yijñamob, yerañob yik’oty yalobilob’.
6. Che’ ujtyem yubiñob ity’añ yum ja’, bixe tyijikña’ yik’oty ch’ijyem ta’ kaj yubiñob, kome mach abi yujilobik chukityak mi yujtyeltyak che’ ma’añik mi imeltyakob yutslel ipusik’al. Tyi weñ säk’añ pañimil, jiñi almojty xch’olob ta’bi cha’ sujtyiyob majle tyi iñoj lumalob cha’añ majle abi ipäyob tyilel ikäñäyobä yik’oty abi ixi ipi’ilob yomobä abi tyilel ichumtyañ tsijib lum.
7. Che’ täx kaj ichumtyañob iläk’älel jiñi kaskara, ta’ kaj ijulobtyak tyelal cha’añ mi k’uxob, ta’ kaj icholoñob yik’oty ipulob jiñi matye’el cha’añ mi mejlelob tyi pak’, che’ ja’el ta’ kaj yumiñtyakob pejtyelel chukityak mukbilbä tyi matye’el yik’oty tyi ch’eñ. Jiñi yum ja’ tyi k’ele chuktyak wol yujtyel jiñ cha’añ ta’ kaj isub’ imich’ajel tyi ñajaltyak jiñi laktyaty’.
8. ‘Wol abi ik’el bajche’ jiñi kaxlañob wol ipulbeñob yotyotyob. Xchumtyilob wolob abi tyi uk’el yik’oty mach abi añik chuk wol mejlel imelob, kome ta’bä k’otyi ileko meltyakobi, k’ächälob yik’oty añob abi imachityob’.
9. Laktyaty’, ta’bi bä’ña, ta’ kaj imuch’kiñob xchumtyälob che’iñi tyi yälä iñajal, che’jach abi, ity’añi mach abi añik tyi jak’beyob kome ka’bälob xixikob yik’oty wiñikob che’jach ta’ kaj ityeñe leko meltyakob.
10. Jiñi yum ja’ ta’ kaj ik’el cha’añ ity’añ ma’añik ta’ jak’beñtyi, che’iñi mi cha’ kaj ityik’ laktyaty’ yik’oty xchumtyilob:
11. ‘Tyi ik’ele bajche’ jiñi ja’al tyi bujtyesa’ otyoty yik’oty cholel läk’ältyakbä añ tyi kolem ja’ yik’oty tyi pa’. Jiñi jol otyoty, tye’ yik’oty choleltyak wol abi yajlel tyi tsätsbä ik’. Jiñi mam wol abi säkesañ tyi k’äk’al yik’oty yotyañ jiñi ik’ajel yik’oty ak’lel’.
12. Laktyaty’, ta’ kaj ik’uñ ñatyañ cha’añ jiñi ty’añ tyilem tyi tyojlel yum ja’ che’iñi jiñijach ikäñäyobä ta’ kaj ich’ämbeñob majlel imajtyañ yik’oty orasion. Che’ wol isubeñob iñuklel jiñi ik’ tyi yäpätyak jiñi ñichim ta’meku icha’ ubiyob ty’añ:
13. ‘¿Che’ mi latyojbeñoñ lakotyiñtyel bajche’ jiñi? Joñoñ wol kchumtyañ ili otyoty ima’añik mi kaj käk’ tyi jilel’.
14. Laktyaty’, ta’ cha’ kaj iloñ sub’eñob pejtyelelob ikäñäyobä, jiñjach lamtyal yalobilob ta’ kaj ich’ämbeñobtyak majlel tyi jujump’ej jab’ iñuk’lel ayum ja’. Mach abi jiñik yombä tyi yubi, jiñmekuj cha’añ ayum ja’ tyi tyempayob aik’, ja’al yik’oty lakmam, tyi jujuntyikil tyi sub’eyob tyi wokol ty’añ cha’añ mi kotyañob ajiñi chumulobä tyi matye’el.
15. Jiñi ja’al mi tyeñe kolemtyesañ jiñi misolha –mi tyamesañ yik’oty mi tyity’esañ- che’ jiñi mu’bä k’otye ijulatyañobi ma’añik mi mejle ik’elbeñob iweñlel, che’ ja’el, che’ añ ka’bäl ja’ali jiñi añobä ichoñolelob ma’añik mi imäñbeñtyelob.
16. Ik’, mi päytyak majlel jiñi tyokal tyi yañtyakbä pañimil che’ ja’el mi wujtyañ majlel k’ajk’ tyi matye’el yik’oty tyi cholel che’ mi puleltyak chol. Añ yambä, ya’ tyi kaskara jiñi sutysuty ik’ mi tyujk’añ ochel majlel ba’ tyambä ja’ jiñi lakpi’ilob.
17. Mam, mi päs yik’oty mi yotyabeñ iñubib jiñi ik’ yik’oty ja’al, mi pulbeñ ikuktyal yik’oty ich’ujlel jiñi xujch’ob che’ mi imejlel, mi cha’ muk jiñi majtyañäl ba’ ma’ mi tyajtyäl.
18. Jiñi yum ja’, kuxultyo’ mi tyeñe k’otye ijulatyañ San Mikel.

Kaskara Misolha

Kotykotyña yik’oty kotylajax mi xäñ jiñi junkojty’ muty’ yik’oty junkojty’ ts’i’ tyi lum. Añ junkojty’ machbä mu’ik tyi kojtyel kome kotyoljach añ tyi yum. Jiñi yum muty’ yik’oty ts’i’ mi kojtyel tyi lum kome ma’añix mi mejle ixäñ tyi tyojle yumäl. Jiñi yum muty’ yik’oty ts’i’ tsa’ kojtyi che alätyoji che ñoxix kotykotyñajix kome ma’añix ich’ejlel ila tyi ilumal. Ñajtyjax wol ik’el che’ kotylatyikax yälak’ kome kotyoljax jiñi wiñik.

Chajk’: Käñbil bajche’ ña’al ja’al. Ya’ tyi ilumalob xch’olob mi ibä’ñañob kome mi imejlel yäk’eñob ityoj imul jiñi lakpi’ilob machbä mu’ik ik’ajtyibeñ yochib ya’ tyi lumalob jiñi yum pañämil. Che’ juntyikil lakpi’il mi ityaj imajtyañ ya’ tyi lum yom ika’jtyibeñ yochib kome mi ma’añiki jiñi chajk’ mi mejlel ipul yik’oty mi jul yik’oty ijacha. Añ tyajol mi chämelob o muk’ach ibäk’tyäsäñtyelob cha’añ ma’añik mi ichäñ melob lekobä. Cha’añ ora mi lajmelob jiñi mu’bä ibä’ñañob chajk’ yom cha’añ mi tsa’jtyälob yik’oty ijacha chajk’.

Xch’ujeñalob mi imajlelob tyi yotyoty lakyum

Xch’ujeñalob, jiñäch wiñikob xyaj e’tyel  muk’bä imelob k’iñejel lakch’utyaty, lakch’uña’ tyi ilumalob , jujuñtyikil añ tyi ityojlel cha’añ mi ichajpañ  k’iñejel. Jujump’ej ja’b mi ik’exob ibä. Wajali jiñjach tyatyälobixbä mi iyotsañob ibä, w’aliyi muk’ix imejlel tyi ochel xkolelob yik’oty ix-ixikob, jinche’ maix maxki yom imelob ili e’tyel.