Author Archives: Matilde Vázquez

Lajiyaj lakty’añ: Tila yik’oty Tumbalá.

Lakty’añ mi its’itya’ k’extyäyel tyi jujunp’ej lumal, añ ty’añtyak machbä lajal tyi alol pe lajaläch isujmilel, che’ bajche’ ity’añ Tila yik’oty Tumbalá añ yäñälbä. Ilayi mi ke kts’itya’ tsiktyesañ:

Tila                                   Tumbalá

Tyuñ                                     Xajlel

Ch’ijch’um                         Ñi’uk’

Ch’ek’ajk                            Luty

Yum                                      Tatuch

Luty                                      Loj

Mam                                    Buts

Chonkol                              Woli

Majlel                                  Sam

Yoke ja’as                           Ichija’as

Chakal                                  Pits’il

K’uk’um                              Tsutsel

Tyejch                                  Kej

Toñel                                   E’tyel

Xä’bäl                                   Käkäw Sa’

Xajk’ul                                 Pats’

Xäk’ä’                                   Bu’lewaj

Sets’                                     Ch’ejew

Xk’aläl                                  Xch’ok

Bujk                                      P’o’

Añ yambäl ty’añtyak muk’bä ik’extyäyel bajche’ mi isub ibä tyi alol:

Momoñ                               Momoy

Pusk’al                                 Pusik’al

Semety                               Semejty

Yujmel                                 Yunjel

Jomoch’                              Jomojch

Mep’                                    Ñep’

Pejpem                              Pejpeñ

Ts’ijñ                                    Ts’ijm

Je’el                                      Ja’el

Ma’añ                                  Ma’añik

Ajñisañ                                Ajñesañ

k’änjol                                 K’ajñol

Xiye’                                     Xäye’

A’bälel                                 Ak’lel

Pijchik’                                 Pintsik’

Che’jk’o’                             Ch’ejk’u’

Ili mukbä ke lakñäch’tyañ jiñäch ity’añ Silvestre Gómez Jiménez, chonkol tyi toñel ya’ tyi CELALI, ya baki tyi imeleyob ili chukty’añ.

Jats’ Soñ (Malintzin)

Tyi laklumal Tila, añtyo lakpiälob yujilobä jats’ soñ tsa’bä ikäyäyob laktyatyñaob wajali, jiñäch malintziñbä mi isu’beñtyel. mi iñäch’tyäñtyel che mi iyujtyel k’iñejel tyi yotyoty xch’ujeñalob che’ mi imelbeñob ik’iñejel lakch’uña’, lakch’utyaty, k’iñ cruz yik’oty yañtyak k’iñejel muk’bä imelob tyi laklumal. Ya tyi iyotyoty xch’ujeñalob mi ityempañob ibä lakpiälob cha’añ mi ikotyañob ibä tyi k’iñejel, mi imelob ka’bäl uch’ib cha’añ pejtyelel muk’bä ik’otyelob tyi k’el k’iñ. Li soñ mi ijats’ob cha’añ mi ityijikñisañob ipusikal xjulaob, yiktyoty jiñi santo chonkolbä imelbeñtyel ik’iñejel. Ili Soñ chonkolbä ipästyäl ilayi yä’äch tyi ujtyi tyi Nueva Esperanza, Tila; Chiapas.

Laktsolts’ijb

Laktsolts’ijb:

Lakty’añ mach lajal yik’oty kaxlañty’añ, yäñäl mi its’ijbuñtyel yik’oty yäñäl bajche’ albil. Lakty’añ chukul tyi bolomp’ej cha’k’al ts’iijb, Jinäch iliyi:

Che’ mi iyäjlel ik’aba laktsolts’ib bajche’ iliyi, Ñäch’tyañla:

Ili ñäch’tya ty’añ tyi mejli tyi Centro Estatal de Lenguas, Arte y Literatura Indígenas (CELALI) yabä añ tyi San Cristóbal, tyi ja’bil 2009. Tsa’bä iyäk’ä ity’añ jiñäch Silvestre Gómez Jiménez, ch’oyol tyi Nuevo Limar, Tila.

Tsik tyi lakty’añ

TS’IK TYI LAKTYÁÑ

Tyi lakty’añ añ iwi’ laktsik, mi ityejchel tyijunp’ej k’älä tyi junk’al:

Jun                                        Junlujun

Cha’                                       Lajchän

Ux                                          Uxlujun

Chän                                     Chänlujun

Jo’                                          Jo’lujun

Wäk                                       Wäklujun

Wuk                                       Wuklujun

Waxäk                                   Waxäklujun

Bolon                                     Bolonlujum

Lujun                                     Junk’al

 

Che’ mi laktsik chuki añtyak mi ik’extyäyel, jiñäch bajche’ yilaltyak, mi pityil, jäläl, tyekel, che’ bajche’  mi ipäs ili ejtyaltyak:

      JUNTYEJK TYE’

         JUNTYIKIL LAKÑA’

         JUNKOJTYTS’I’

     JUNPIJTY PAJCH’

    JUNK’EJ WAJ

     JUNWEJCH CH’EJEW

  JUNPAJL JA’AS

Xch’ujeñalob

Xch’ujeñalob mi imajlelob tyi yotyoty lakyum

Xch’ujeñalob, jiñäch wiñikob xyaj e’tyel  muk’bä imelob k’iñejel lakch’utyaty, lakch’uña’ tyi ilumalob , jujuñtyikil añ tyi ityojlel cha’añ mi ichajpañ  k’iñejel. Jujump’ej ja’b mi ik’exob ibä. Wajali jiñjach tyatyälobixbä mi iyotsañob ibä, w’aliyi muk’ix imejlel tyi ochel xkolelob yik’oty ix-ixikob, jinche’ maix maxki yom imelob ili e’tyel.

 

Joñoñ, Matilde.

kik’oty kmajts

Joñoñ jk’aba’ Matilde Vázquez, ch’oyoloñ tyi Campanario, chukulbä tyi tyejklum Tila. Wa’liyi chumuloñ tyi San Cristobal de Las Casas. Tyi kcha’le k’el juñ  cha’añ Antropologia Social tyi Universidad Autonoma de Chiapas. Melel kcha’añ e’tyel bajche’ ts’ijb tyi lakty’añ , ñusaj kaxlañ ty’añ tyi lak ty’añ, tyi CELALI.