Cha’p’ejlel taller: ts’ijbuñtyel tyi ELAN

Jiñi wolbä ik’elob majlel jiñi proyecto Documentación Ch’ol tyi tyempayob ibä tyi 7 yik’oty tyi 8 cha’añ junio ya tyi CIESAS-Sureste, San Cristóbal de las Casas. Juan Jesús Vázquez Álvarez yik’oty Jessica Coon tyi yäläyob bajche’ mi tyi lojtyeltyak yik’oty mi tsi’jbuñtyeltyak jiñi ty’añ, jiñi Justin Royer yik’oty Sandra Cruz Gómez tyi sub’uyob bajche’ mi mejlel tyi ubiñtyel yik’oty tyi tsi’jbuñtyel jiñi ty’añ ya’ tyi ELAN.

Jiñi xejtyelob wol itsi’jbuñob ty’añ

Jiñi xejtyelob ta’ k’älä tyiliyob tyi Oxolotán, Tabasco (yik’otyob Nicolás Arcos López) yik’oty tyi Yajalón, Chiapas (yik’otyob Bernabé Vázquez Sánchez). Tyi ñaxañbä ejtyel ta’ mejli tyi lojtyel 30 horas ty’añtyak tyi ch’ol. Ichajyajlel ejtyel, mi kaj tyi ubiñtyel yik’oty tyi tsi’jbuñtyeltyak jiñi ty’añtyak utsaty’bä tyi ubiñtyel. Tyi yujtyibal, pejtyel ty’añ mi mejlel laktyaje’ tyi Archive of Indigenous Languages of Latin America (AILLA).

Xejtyelob icha’p’ejlel taller, añobä tyi wi’ipaty’: Bernabé Vázquez Sánchez, Juan Jesús Vázquez Álvarez, Sandra Cruz Gómez, Nicolás Arcos López, Félix López López, Jessica Coon, Justin Royer, Morelia Vázquez Martínez. Ñaxañobä añ: Patricia López Vázquez, Nilda Gúzman López, Lourdes Méndez Sánchez, Matilde Vázquez Vázquez

 

Bajche tyok’el kwets’la majle jiñi xwäläk-ok

María de Jesús Martínez Pérez y Adelaida López Gutiérrez. Licenciatura cha’añ Lengua y Cultura. 6º semestre

Mi yälo’ jiñi bajche’ tyok’el kwets’la majle jiñi xwäläk–ok jiñäch: ja’ ch’ujulbä, yik’oty juñts’ijty xlembal, bararaja’, dadoj, yuty tye’ yik’oty k’eloñij chebä lu añix lakcha’añ iliyi tyi xiñil abälel mi lakpityañ jiñi xwäläk-ok, cha’añ mi laktyemlajbä lakik’oty mi lakchaleñ alas lakik’oty jal mi lakajñel lakik’oty ya’i  mi ke ipäsbeñoñläj ibä bajche’ ñoj yilal mi’ lakäk’eñ ijap li lembal cha’añ mi keñ k’ixñañ chebä ta’ix k’ixña jiñi xwäläk-ok mi kajel tyi weñ uk’el bajche juñtyikil xbijtyal chejbä jiñi xwäläk-ok chejbä ta’ix isätyä’ ijol mi lakweñ säjpäñ mi asubeñ ma’ix mi chañ tyä’lajñety, che jiñi mi chaleñtyel resoj uxsujtyel jiñ abej Maria, uxsujtyel tyatylojoñ a’ñetybä tyi pañchañ yik’oty mi yälel li salmoj 91 che mejku bajche’ ili ma’ix me chaktyälañety. Ta’bä isubul jiñäch xRosaj del Carmen García García ijabilel 36 ch’oyol tyi’ Reforma, Municipio cha’añ Tacotalpa, Tabasco.

Yambä  bajche’ tyok’el kwets’la majle jiñi xwäläk-ok jiñäch cha’añ mi amejlel alok’el mi ajale’ ch’ip tyi ch’a’al paty ya’i mi achokbeñ tyi ch’a’al paty cha’añ li xwäläk-ok mi saty ibä, che mi asäklañ abijlel. Ta’bä isubul jiñäch ajEliseo Martínez Pérez ijabilel  42 ch’oyol tyi Campamento Mirador, Municipio cha’añ Sabanilla, Chiapas.

Yambäj li bajche’ tyok’el kwets’la majle jiñi xwäläk-ok jiñch’añ ke’ mi lakchaleñ tya’ tyi matye’el bajki añety, jiñi atya’ jiñi xwäläk-ok, michujkej tyi ik’ap mi k’añ cha’añ mi xibañ ijol, mi boñej tyi ijol, che’ mi asokñeñ iñatyibal, mi ñätyañ ke cha’añ mi ts’äkañ ibä, cha’añ li xwäläk-ok machbä ikäñal jatyetybä mi asäklañ abijlel, jiñ che’ ta’ix asokol ma’ix chonkol isaklañety, mi ajmelel tyi lok’el  mi atyaj abijlel. Ta’bä isubul jiñäch ajEliseo Martínez Pérez ijabilel 42 años ch’oyol tyi Campamento Mirador, Municipio cha’añ Sabanilla, Chiapas.

Yambäj li bajche’ tyok’el kwets’la majle jiñi xwäläk-ok jiñäch mi laklujsuktyisañ  chukij añ lakcha’añ, mi lakxoje’ tyi’ wäts’al, pats’, pislel, pixol, moral, mi ajluxoje’ wäts’al chaáñ mi amejlel tyi lok’el. Ta’bä isubul jiñäch ajEliseo Martínez Pérez ijabilel 42 ch’oyol tyi Campamento Mirador, Municipio cha’añ Sabanilla, Chiapas.

Yambä’ bajche’ me’ lakwets’la majle jiñi xwäläk-ok, jiñäch ch’añ ma’añ mi tyälañety yom mi amelej  ch’ujel, jiñ muk’bä iñatyaño wajali lakyumoj, mi lakpule’ lakñichim, yom mi amelej jiñi sacrifisiotyak, cha’añ mi ñäch’tyäyel, jiñi imich’, che muki ka’malel tyi chay bätye’el  che’ bä yokej awomjach majlel, yiñ  cha’añ mi mich’añ, che’ mi k’el ke jiñi bätye’el choñkolbä chukej cha’añ añuñsañ k’iñ, cha’añ ik’uxo awalobiloj, jiñi xwäläk-ok ma’añ mi ñijkañ ibä’, che’ yoke woñjach achuke’ cha’añ atsänsañ mi achokej kaytyäl, jiñmeku cha’añ bajki mi  sokej ajol, cha’añ mi sätyety, cha’añ mi yäk’eñety axotye, cha’añ mi akäñe ke petyel añbä tyi matye’el añ iyum.

Jiñ ta’bä isub’u jiñ wäläk ok

Tyi yälä': Claudia Vázquez
Chumul tyi: Nueva Reforma, Tacotalpa, Tabasco.
Tyi imele’ xk’eljuñob: María de Jesús Martínez Pérez  
                       Adelaida López Gutiérrez
Licenciatura cha'añ Lengua y Cultura añob tyi 6º semestre

Tyi wäxakp’ejlel septiemprej tyi jabil 2017 jiñi ixik ik’abaj  xclaudia añ abi tyi yotyoty’ chokolbi ityo’isañ ich’ejew tyi kosinaj  ñaxañ che muxkej majlel tyi wäyel. Jiñ ta’ kaji iñäch’tyañ muk’bäj isu’ibä, chejbi bajche’ chonkol ipok kabäl p’ejtyal ta’ iñatyäl jiñi xClaudia ke ñop’uchumli ke pixiltyo’.

XClaudia ta’ majli iyojch’oñ tyi paty’ iyotyoty’ jiñi  iñup’uchumli cha’añ ik’el mi ts’abältyo jiñ ik’ajklel iyotyoty’ ma’ix bi mach  añ, jiñ iñup’uchumli wäyälo’ixbij.

Ya’i ta’ ochi tyi iyotyoty’ ta’ ibej ñäch’tyä’ chonkolbäj ipok ip’ejty weñ k’añbi ta’ kaji isu ibäk, ta’ ixbi kaji tyi bäk’eñ ta’ abi majli ip’ityisañ jiñi iñox al.

Ta’ isube’ jiñi iñox al ke ya tyi  yok ja’ chonkol isu’ibä p’ejtyak weñ k’ambäl, pej aJorge ma’añ abi chujku ta’ iyubil, jiñ ta’ isubel mi kaj jiñ iyum jiñi yok ja’ (xwäläk ok).

Xclaudia weñ ta’ix bi ochi ibäk’eñ ta’ abi pejkaj lakch’utyaty’ abi isube ¡kch’utyaty’ chukime ke yujtyel!

Ta’ixbi ikäyä iyubiñ jiñ mukbäj isu’ibä tyi sa’ hora ta’ abi kaji iñäch’tyañ jiñ yujkel weñ kälaxbi, ta’bi ichale oñel  ita’bi ityeche’ jiñ imajchiloj yik’oty iñop’uchumli’o.

Jiñ ta’ iyäk’e wokolix yälä’ jiñ xwälä’ ok o jiñ yuñ jiñ yokja’ cha’añ ta’ isubej yik’oty jiñ k’ambäl isu’ibä.

Ts’ijbal 1. Pätybil cha’añ xMaría de Jesús Martínez Pérez.

Lajiyaj lakty’añ: Tila yik’oty Tumbalá.

Lakty’añ mi its’itya’ k’extyäyel tyi jujunp’ej lumal, añ ty’añtyak machbä lajal tyi alol pe lajaläch isujmilel, che’ bajche’ ity’añ Tila yik’oty Tumbalá añ yäñälbä. Ilayi mi ke kts’itya’ tsiktyesañ:

Tila                                   Tumbalá

Tyuñ                                     Xajlel

Ch’ijch’um                         Ñi’uk’

Ch’ek’ajk                            Luty

Yum                                      Tatuch

Luty                                      Loj

Mam                                    Buts

Chonkol                              Woli

Majlel                                  Sam

Yoke ja’as                           Ichija’as

Chakal                                  Pits’il

K’uk’um                              Tsutsel

Tyejch                                  Kej

Toñel                                   E’tyel

Xä’bäl                                   Käkäw Sa’

Xajk’ul                                 Pats’

Xäk’ä’                                   Bu’lewaj

Sets’                                     Ch’ejew

Xk’aläl                                  Xch’ok

Bujk                                      P’o’

Añ yambäl ty’añtyak muk’bä ik’extyäyel bajche’ mi isub ibä tyi alol:

Momoñ                               Momoy

Pusk’al                                 Pusik’al

Semety                               Semejty

Yujmel                                 Yunjel

Jomoch’                              Jomojch

Mep’                                    Ñep’

Pejpem                              Pejpeñ

Ts’ijñ                                    Ts’ijm

Je’el                                      Ja’el

Ma’añ                                  Ma’añik

Ajñisañ                                Ajñesañ

k’änjol                                 K’ajñol

Xiye’                                     Xäye’

A’bälel                                 Ak’lel

Pijchik’                                 Pintsik’

Che’jk’o’                             Ch’ejk’u’

Ili mukbä ke lakñäch’tyañ jiñäch ity’añ Silvestre Gómez Jiménez, chonkol tyi toñel ya’ tyi CELALI, ya baki tyi imeleyob ili chukty’añ.

kuj (Búho)

Jiñ junkojty alämuty’ mu’bä ik’uxbiñob yik’oty mu’bä ibäjñañob lakpi’ilob xch’olob kome weñ añ iñajtyibal. Jiñi xkuj mi ña’tyañ chuk mi kaj tyi ujtyeltyak yik’oty mi mejlel isub’ cha’añ tsajiloñla tyi laklumal. Mi yälob cha’añ che’ mi ik’otyel tyi uk’el jiñi xkuj tyi läk’ä otyoty’ añ abi majch mi kaj tyi k’amañ, mi kaj ityaj wokol o mu’ abi ikaj tyi chämel. Lakpi’ilob mu’ abi lok’el iyajñetsañob majlel jiñi xkuj che’ mi yubibeñob ik’ay tyajol abi mux abi itsäñtsañob, loloñjax abi mi melob yesomal jiñi wiñikob kome much abi yujtyeltyak jiñi wokoltyak.

Jiñi xkuj mi jkubiloñ tyi ak’lel o che’ tyi weñ säk’añ
El búho lo escuchamos en la noche o en la madrugada

Mi kbäjñalojoñ kome mach jkulik mi wä’ mi kaj yujtyel wokol
Nos provoca miedo porque no sabemos si el mensaje es para nuestra familia

Tyajoljach mi kbäktyesaloñ cha’añ mi majlel tyi yambä lumal
A veces solo lo espantamos para que se vaya a otro lugar

Joñoñ ma’añik mi ktsäñtsañ ame iwäyik lakpi’ilob
Yo no lo he matado porque puede ser el nahual de una persona

 

 

Ixim

Ñaxambä xjulelob tyi pañimil mi yälob cha’añ jiñi lakyumob tyi meleyoñla yik’oty tyi p’oloyoñla tyi ixim, che’ mi yäl ja’el jiñi ñoxijuñ ta’bä its’ijbuyob xñaxañ xk’el juñob tyi Popol Vuh. Añ isujmlel kome wäle’ jiñ ixim ibäl lakñäk’, mi kuxtyesañoñla yik’oty mi ch’ejlesañoñla. Mi lakjape’ tyi sa’ yik’oty tyi ul. Mi lak’ux tyi wajtyañ, waj, k’omoch yik’oty tyi tamal. Añ kabäl ixim mu’bä imejlel tyi p’ojlel tyi laklumal. Añ kolembä, yik’oty ch’och’ok’bä. Añ chächäkbä, säsäkbä, k’änk´änbä yik’oty chäkchabä. Laktyaty ña’ob mi yälob cha’añ ma’añik mi mejlel lakyäsañ jiñi iximi kome muk’ob abä tyi uk’el che’ mi lakp’äsañ tyi lum yik’oty che’ mi lakbajña käybeñob iwuty’ tyi matye’el. Mi mach abi mu’ik lak’uxbiñ jiñi ixim mach abä mux ichäñ p’ojlel tyi lakcholel.

Ixim cha’añ xch’olob

Jats’ Soñ (Malintzin)

Tyi laklumal Tila, añtyo lakpiälob yujilobä jats’ soñ tsa’bä ikäyäyob laktyatyñaob wajali, jiñäch malintziñbä mi isu’beñtyel. mi iñäch’tyäñtyel che mi iyujtyel k’iñejel tyi yotyoty xch’ujeñalob che’ mi imelbeñob ik’iñejel lakch’uña’, lakch’utyaty, k’iñ cruz yik’oty yañtyak k’iñejel muk’bä imelob tyi laklumal. Ya tyi iyotyoty xch’ujeñalob mi ityempañob ibä lakpiälob cha’añ mi ikotyañob ibä tyi k’iñejel, mi imelob ka’bäl uch’ib cha’añ pejtyelel muk’bä ik’otyelob tyi k’el k’iñ. Li soñ mi ijats’ob cha’añ mi ityijikñisañob ipusikal xjulaob, yiktyoty jiñi santo chonkolbä imelbeñtyel ik’iñejel. Ili Soñ chonkolbä ipästyäl ilayi yä’äch tyi ujtyi tyi Nueva Esperanza, Tila; Chiapas.

Laktsolts’ijb

Laktsolts’ijb:

Lakty’añ mach lajal yik’oty kaxlañty’añ, yäñäl mi its’ijbuñtyel yik’oty yäñäl bajche’ albil. Lakty’añ chukul tyi bolomp’ej cha’k’al ts’iijb, Jinäch iliyi:

Che’ mi iyäjlel ik’aba laktsolts’ib bajche’ iliyi, Ñäch’tyañla:

Ili ñäch’tya ty’añ tyi mejli tyi Centro Estatal de Lenguas, Arte y Literatura Indígenas (CELALI) yabä añ tyi San Cristóbal, tyi ja’bil 2009. Tsa’bä iyäk’ä ity’añ jiñäch Silvestre Gómez Jiménez, ch’oyol tyi Nuevo Limar, Tila.

k’ambä ty’añtyak tyi ch’ol

  • Ayayña jiñi ts’i’
  • Boxboxña ixämbal lakpi’ilob
  • Ch’ech’eña yuk’el xña’ muty’
  • Ch’erch’erña jiñi karu
  • Ch’irch’irña jiñi ak’lel
  • Ch’orch’orña mi yajle ja’al
  • Chek’chek’ña imajk otyoty’
  • Chi’chi’ña almuty’
  • Josjosña jiñi pech
  • Leslesña iwejlel muty’
  • Mo’mo’ña wakax
  • Sik’sik’ña jiñi xsijmal
  • Ts’irts’irña jiñi jichityin
  • Ts’orts’orña ñoxi radio
  • We’we’ña aläl
  • Wojwojña jiñi ts’i’

Bajlum (jaguar)

Yejtyal bajlum

1. Wajali jiñi bajlum tsa’ iweñ bäjñayob xñaxañ chumtyälob  

2. lekojix abi mi lächob kolem tye’ yik’oty mu’ abi ijats’ob  

3. tyajoljax mi laktyajob tyi matye’el jiñi bajlumob

4. täx ilamtya jijtsayob xpaxyalob yik’oty täx lamtya puts’iyob

5. bajlumob mi k’otyelob itsäñtsañob yik’oty ik’uxob jiñi älak’älob

6. xpaxyalob mi päyob majlel its’i’ob cha’añ mi yajñetsañob

7. ajñe mi majlelob tyi tye’ cha’añ mi letselob tyi puts’elob

8. tsiltsilñayob jiñi alobob che’ mi ityajob bajlum tyi bajñalilob

9. mi yälob cha’añ mi ilajibeñob yuk’elob jiñi alobob

10. wäle’ wiñikob ma’añik mi tsäñtsañob bajlumob kome iwäyobix abi lakpi’ilob